#5 Dziecko u lekarza

#5 Siniaki, niedożywienie, zły stan higieniczny u małoletniego pacjenta – czy lekarz powinien reagować?

Z zadawanych mi przez Klientów pytań, odnoszę wrażenie, że istnieje zasadnicze zamieszanie wokół odpowiedzi na zagadnienie: Czy lekarz ma prawo/obowiązek zawiadamiania odpowiednich organów o niepokojących objawach zauważonych u małoletniego pacjenta?

Problem dotyczy całego spektrum podejrzewanych krzywd wyrządzanych dzieciom. Najczęściej będą to: przemoc, znęcanie się fizyczne oraz psychiczne, molestowanie, zaniedbywanie, uzależnienia, niedożywienie, samookaleczenia.

Być może pewne uporządkowanie tego tematu nastąpi z dniem 15 sierpnia 2024 r., kiedy to upływa termin na wdrożenie przez placówki medyczne – do których uczęszczają albo w której przebywają lub mogą przebywać małoletni – Standardów Ochrony Małoletnich („Standardy”)*. We wspomnianych Standardach, organy zarządzające placówkami medycznymi, będą miały obowiązek określenia m.in. procedur składania zawiadomień o podejrzeniu krzywdzenia małoletnich.

Na ten moment, przekazuję ze swojej strony kilka wskazówek w zakresie tego, jak zareagować, kiedy podczas wizyty lekarskiej, lekarz nabiera podejrzeń, że małoletniemu pacjentowi dzieje się krzywda. 

1. Obligatoryjne zawiadomienie organów ścigania.

Pierwsza kategoria czynów, to przestępstwa konkretnie wyszczególnione w Kodeksie karnym (art. 240 Kodeksu karnego). W przypadku powzięcia przez lekarza wiarygodnej informacji na ich temat, prawidłowa reakcja lekarza nie stwarza wątpliwości. W takiej sytuacji lekarz ma obowiązek powiadomienia organów ścigania (Policja, Prokuratura). Za zaniechanie realizacji tego obowiązku przewidziano karę pozbawienia wolności do lat 3.

Podstawą odejścia od obowiązku zachowania tajemnicy lekarskiej jest w tym przypadku art. 40 ust. 2 pkt 1), tj. brzmienie innych ustaw (tutaj: art. 240 Kodeksu karnego).

W kontekście małoletniego pacjenta mowa tutaj o poniżej wymienionych przestępstwach. Przy czym, organy ścigania powinny zostać zawiadomione również w przypadku powzięcia informacji o ich karalnym przygotowaniu lub usiłowaniu, a nie tylko dokonaniu.

• zabójstwo małoletniego
• spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu małoletniego (ciężki uszczerbek, tj. pozbawienie wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia, ciężkie kalectwo, ciężka choroba nieuleczalna, długotrwała choroba realnie zagrażająca życiu, trwała choroba psychiczna, całkowita albo znacznie trwała niezdolność do pracy, trwałe, istotne zeszpecenie, zniekształcenie ciała)
• pozbawienie wolności małoletniego
• zgwałcenie, wymuszenie czynności seksualnej małoletniego poniżej lat 15
• prezentowanie treści pornograficznych małoletniemu poniżej lat 15
• obcowanie płciowe z małoletnim poniżej lat 15
• zgwałcenie, wymuszenie czynności seksualnej małoletniego powyżej lat 15, tylko jeżeli gwałtu/ czynności seksualnej:

1. dokonał sprawca działając wspólnie z inną osobą
2. dokonał rodzic, rodzic adopcyjny, brat, siostra
3. dokonano z użyciem niebezpiecznego przedmiotu (broni, noża) lub w inny sposób bezpośrednio zagrażający życiu
4. dokonano ze szczególnym okrucieństwem lub z następstwem w postaci ciężkiego uszczerbku na zdrowiu lub śmierci
5. dokonano z wykorzystaniem bezradności małoletniego lub braku zdolności małoletniego do rozpoznania znaczenia czynu z uwagi na upośledzenie lub chorobą psychiczną małoletniego
6. gwałt/czynność seksualna została utrwalona w formie obrazu/dźwięku

2. Możliwość zawiadomienia adekwatnych organów.

Druga kategoria czynów, to zachowania zakwalifikowane przez lekarza jako stanowiące niebezpieczeństwo dla zdrowia lub życia małoletniego. W przypadku powzięcia przez lekarza podejrzeń, że dziecku wyrządzana jest krzywda i sytuacja ta stwarza niebezpieczeństwo dla jego zdrowia lub życia, lekarz może (nie musi) zawiadomić odpowiednie organy (Policja, Prokuratura, ośrodek pomocy społecznej, sąd opiekuńczy). Przy tej kategorii czynów, ich zgłoszenie, nie jest obowiązkiem lekarza (brak zgłoszenia nie został obwarowany bezpośrednią sankcją).

Podstawą odejścia od obowiązku zachowania tajemnicy lekarskiej jest w tym przypadku art. 40 ust. 2 pkt 3) ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty, tj. zachowanie tajemnicy może stanowić niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia pacjenta lub innych osób. Proszę pamiętać, że wbrew często wyrażanym poglądom, przepisy takie jak:

1. art. 304 Kodeksu postępowania karnego (społeczny obowiązek zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu) 
2. art. 12 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej (quasi-społeczny obowiązek zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia ściganego z urzędu przestępstwa z użyciem przemocy domowej)

nie mają silniejszej mocy, niż obowiązek zachowania tajemnicy lekarskiej. Powyższy wniosek wyprowadza się m.in. z tego, że naruszenie obowiązków społecznych/obywatelskich, nie jest obwarowane sankcją. Natomiast, za naruszenie tajemnicy lekarskiej, grozi Państwu odpowiedzialność karna (art. 266 Kodeksu karnego), dyscyplinarna (art. 53 ustawy o izbach lekarskich), cywilna (art. 448 zdanie 1 Kodeksu cywilnego) oraz z tytułu naruszenia praw pacjenta (art. 4 ustawy o prawach pacjenta i RPP lub art. 415 Kodeksu cywilnego). Innymi słowy, omawiana kategoria czynów może zostać zgłoszona przez lekarza, ale podstawą jest tutaj art. 40 ust. 2 pkt 3) ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty.

W kontekście małoletniego pacjenta, w mojej ocenie, do kategorii czynów, które mogą stanowić niebezpieczeństwo dla zdrowia lub życia dziecka, można rozważyć zakwalifikowanie następujących zachowań:

• spowodowanie uszczerbku na zdrowiu małoletniego innego niż ciężki (załamania, rozcięcia, oparzenia, siniaki)
• zgwałcenie lub wymuszenie czynności seksualnej małoletniego powyżej lat 15 inne niż w pkt 1 powyżej
• znęcanie się psychiczne lub fizyczne nad małoletnim (powtarzające się przysparzanie cierpień fizycznych i psychicznych przez osobą, która ma przewagę nad małoletnim, np. bicie, znieważanie)
• samookaleczenia małoletniego
• istotne niedożywienie małoletniego
• istotne zaniedbania w zakresie higieny małoletniego
• uzależnienie małoletniego

Kwalifikacja taka powinna się oczywiście odbywać z uwzględnieniem okoliczności konkretnego przypadku. W razie powzięcia decyzji o dokonaniu zgłoszenia do odpowiednich organów, rekomenduję kierowanie się zasadą minimalizacji danych.

3. Brak reakcji.

Zdaje się, że trudno przy tym sformułować konkretną listę czynów, co do których można jednoznacznie stwierdzić, że lekarz nie powinien podejmować żadnej reakcji. Tak jak wspomniałam powyżej, każdy przypadek małoletniego pacjenta, powinien być indywidualnie rozpatrywany.

* art. 10 ustawy z dnia 28 lipca 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw.